W 1650 r. Wenceslaus Hollar (w innym brzmieniu: Václav Hollar; 1607-1677), rytownik czeskiego pochodzenia (urodził się w Pradze), opublikował odwzorowanie graficzne obrazu Leonarda da Vinci (1452-1519) Zbawca Świata (Salvator Mundi), uwzględniając w opisie wizerunku informację o pochodzeniu oryginału[1]. Przed wybuchem Wojny Domowej w Anglii (1642) Hollar był jednym z członków świty Thomasa Howarda, Hrabiego Arundel (1585-1646), znanego w środowisku londyńskim kolekcjonera rękopisów Leonarda da Vinci, a także rycin[2]. Transponując kompozycje autorstwa włoskiego Mistrza, Václav Hollar korzystał ze szkiców znajdujących się w kolekcji jego patrona[3]. Rycinom Hollara zawdzięczamy, poza ich wysoką wartością artystyczną samą w sobie, olbrzymią ilość informacji, związanych z kolekcją rodziny Arundel, które byłyby inaczej, gdyby nie Hollar, dla nas nieosiągalne[4]. Ponadto skrupulatny czeski rytownik wielokrotnie upamiętniał zbiory Arundelów w inskrypcji, jaką opatrywał swoje ryciny: „Ex Collectione Arundeliana”[5].
W zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie znajdują się dwie akwaforty Václava Hollara według rysunków Leonarda da Vinci, skopiowanych przez Francesca Melziego (1491/93-ok. 1570): Para zwrócona ku sobie (wizerunki zniekształcone) oraz Dwie głowy zwrócone ku sobie (również będące wizerunkami zniekształconymi), obydwie datowane na 1645 r. Obiekty, użyczone dzięki uprzejmości właściciela na wilanowską wystawę Leonardiana w kolekcjach polskich, należały dawniej do słynnej prywatnej kolekcji pruskiego urzędnika państwowego i dyplomaty Karla Ferdinanda Friedricha von Naglera (1770-1846), a następnie (od 1835 r.) do kolekcji króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z dynastii Hohenzollernów (1770-1840), przekazanej do Gabinetu Rycin Muzeum Królewskiego Prus[6].
Wzory dla obydwu grafik, Pary i Dwóch głów, zostały utrwalone w rysunkach przypisywanych „ukochanemu”[7] uczniowi Leonarda da Vinci, Francescowi Melziemu, po śmierci Mistrza (we Francji w 1519 r.) obwołanemu jego głównym spadkobiercą[8]. Melzi powrócił do Włoch z częścią kolekcji dzieł Leonarda da Vinci, które przechowywał w swojej willi w Vaprio d’Adda niedaleko Mediolanu i czcił jak „relikwie”[9].
Leonardo da Vinci stworzył wiele małoformatowych studiów głów, które nazywał visi monstruosi („potworne twarze”)[10]. W późniejszych stuleciach brane za karykatury - którymi w istocie są - były wielokrotnie kopiowane w technikach rysunkowych i graficznych[11]. Z nich wszystkich być może właśnie kopie Leonardowskich rysunków wykonane przez Francesca Melziego cechują się największą drobiazgowością i wrażliwością[12].
[1] M. Kemp, R. B. Simon, M. Dalivalle, Leonardo’s Salvator Mundi and the Collecting of Leonardo in the Stuart Courts, Oxford University Press, 2019, s. 139. Na temat badań porównawczych, w trakcie których zestawiano grafikę Václava Hollara, przedstawiającą Zbawcę Świata według obrazu Leonarda da Vinci (1650), z Salvatorem Mundi, przypisywanym w momencie sprzedaży na aukcji Christie’s w Nowym Yorku 15 listopada 2017 r. Leonardowi da Vinci, zob.: http://artwatch.org.uk/tag/wenceslaus-hollar-and-salvator-mundi/ (dostęp: 18.05.2020).
[2] Ibidem, s. 139.
[3] Ibidem, s. 170.
[4] M. F. S. Hervey, The Life Correspondence & Collections of Thomas Howard, Earl of Arundel, ‘Father of Vertu in England’, Cambridge [At The University Press] 1921, online: Google Books (dostęp: 19.05.2020), s. 366.
[5] Ibidem, s. 366.
[6] Więcej na temat proweniencji akwafort (i nie tylko): zob. noty kat. aut. Anny Olszewskiej (Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie) w katalogu wystawy: https://www.wilanow-palac.pl/leonardiana_w_kolekcjach_polskich.html (dostęp: 18.05.2020), poz. 13-14, s. 168-171.
[7] Leonardo’s Legacy. Francesco Melzi and the Leonardeschi, online: https://www.nationalgallery.org.uk/whats-on/leonardo-s-legacy-francesco-melzi-and-the-leonardeschi (dostęp: 19.05.2020).
[8] Leonardo da Vinci, Master Draftsman, Ed. by C. C. Bambach, With contributions by C. C. Bambach, A. Cecchi, C. Farago, V. Forcione, M. Kemp, A-M Logan, P. C. Marani, C. Pedretti, C. Vecce, F. Viatte, and L. Wolk-Simon, With the assistance of R. Stern and A. Manges, The Metropolitan Museum of Art, New York, Yale University Press, New Haven and London, 2003, online: (dostęp: 18.05.2020), s. 204.
[9] Ibidem, s. 204.
[10] C. C. McPhee, N. M. Orenstein, Infinite Jest: Caricature and Satire from Leonardo to Levine, The Metropolitan Museum of Art, New York, Yale University Press, New Haven and London, 2011, online: https://www.metmuseum.org/art/metpublications/Infinite_Jest_Caricature_from_Leonardo_to_Levine?Tag=Leonardo&title=&author=&pt=0&tc=0&dept=0&fmt=0 (dostęp: 19.05.2020), s. 23.
[11] Ibidem, s. 23.
[12] Ibidem, s. 23.